Αγιορειτική Πινακοθήκη: Χάρτινες εικόνες του Αγίου Όρους

Η συλλογή χάρτινων εικόνων της Αγιορειτικής Πινακοθήκης

Η Αγιορειτική Πινακοθήκη της Μονής Σίμωνος Πέτρας συλλέγει από δεκαετίες χάρτινες εικόνες αγιορειτικού ενδιαφέροντος. Πρόκειται για χαλκογραφίες κυρίως, που είτε έχουν αγιορειτική θεματολογία είτε χαράχτηκαν στο ίδιο το Άγιον Όρος. Με δωρεές και αγορές έργων κατόρθωσε να συγκροτήσει τη σημαντικότερη, παγκοσμίως, συλλογή σε χαλκογραφημένες πλάκες και εικόνες τυπωμένες σε χαρτί.

Παράλληλα, καταρτίστηκε corpus των αγιορειτικών χαλκογραφιών, το οποίο δημοσιεύεται με τίτλο: Αγιορειτική Χαλκογραφία (18ος-19ος αι.). Η έκδοση είναι καρπός πολυετούς έρευνας, συστηματικής καταγραφής και φωτογραφικής τεκμηρίωσης, στις συλλογές χαρακτικών της Σιμωνόπετρας, άλλων αγιορειτικών μονών, βιβλιοθηκών, ιδρυμάτων και ιδιωτών στην Ελλάδα, τα Βαλκάνια, τη Δυτική Ευρώπη και τη Ρωσία.

-------------------------------------------------------------------------------

Οι χάρτινες εικόνες του Αγίου Όρους

Οι χάρτινες εικόνες ή στάμπες, δηλαδή τα θρησκευτικά χαρακτικά που δίνονταν από τα ορθόδοξα µοναστήρια και από άλλα ιερά καθιδρύµατα στους προσκυνητές ως «ευλογία», αποτελούν µία ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα πτυχή της εκκλησιαστικής εικονογραφίας των χρόνων της Τουρκοκρατίας, που στις µέρες µας βρίσκει όλο και περισσότερο την πρέπουσα αναγνώριση. Πρόκειται για αυτόνοµα (µη ενταγµένα σε βιβλία) έργα, που στην πλειονότητά τους µετά τον 18ο αιώνα είναι χαλκογραφίες. Απεικονίζουν είτε µοναστήρια και σκήτες είτε αγίους και θρησκευτικές σκηνές µε βάση την παράδοση της ορθόδοξης αγιογραφίας.

Ταχεία στην εκτύπωση και εύκολη στη µεταφορά, µια χαραγµένη απεικόνιση του κτηριακού συγκροτήµατος της µονής, που πλαισιωνόταν συνήθως από το γύρω τοπίο και συμπληρωνόταν µε παραστάσεις αγίων προσώπων και θρυλικές σκηνές, αντιπροσώπευε για τους πιστούς ένα εναργές σύνολο πληροφοριῶν. Αυτό τους έδινε τη δυνατότητα να αναπαραστήσουν µε τη φαντασία τους το ιερό καθίδρυµα, ενώ παράλληλα µετέφερε ένα θρησκευτικό και, πολλές φορές, µυστικό µήνυµα σε µία έντονα θρησκευόµενη κοινωνία.

Οι έντυπες αυτές παραστάσεις ήταν περιζήτητες σε κοινό, το οποίο δεν είχε, έξω από τον χώρο της εκκλησίας, παρά ελάχιστες ευκαιρίες να χαρεί µια ζωγραφιά, και ακόµη λιγότερες να αποκτήσει µία δική του. Η υψηλή τιµή των φορητών εικόνων τις καθιστούσε προσιτές µόνο στις εύπορες τάξεις, γι᾽ αυτό και οι χάρτινες εικόνες εύρισκαν τη θέση τους στο προσκυνητάρι των σπιτιών των απλών ἀνθρώπων.

Οι πρώτες γνωστές χαλκογραφίες που έχουν παραχθεί στο Άγιον Όρος χρονολογούνται γύρω στο 1770. Από τότε και ώς τα τέλη του 19ου αιώνα το Άγιον Όρος αποτέλεσε αδιαµφισβήτητα το µεγαλύτερο κέντρο παραγωγής χάρτινων εικόνων, οδηγώντας την ορθόδοξη χαρακτική στην πιο πρωτότυπη και ολοκληρωµένη έκφρασή της µε έργα που τα χαρακτηρίζει ένα ευδιάκριτο τοπικό χρώµα.

Οι Καρυές ήταν το μεγάλο κέντρο της αγιορειτικής χαρακτικής, και ειδικότερα τα πέριξ του

Πρωτάτου κελιά με τους ζωγράφους, χαλκογράφους, σταμπαδούρους και διακινητές μοναχούς, καθώς και η κεντρική αγορά, όπου δούλευαν και λαϊκοί τεχνίτες.

Γιώργος Γκολομπίας

--------------------------------------------------------------------------

Χάρτινες εικόνες. Ιερότητα µε ανθρώπινες αποχρώσεις

Οι χάρτινες εικόνες αποτελούν µία κατηγορία χαρακτικών θρησκευτικού προσανατολισµού και συγκεκριµένου ορίζοντα υποδοχής. Μολονότι συγγενεύουν, τυπολογικά, µε τις τοπιογραφίες, η λειτουργία τους υπερβαίνει τις διαστάσεις της συγκεκριµένης εικαστικής δηµιουργίας. Άλλωστε, η απόδοση του τοπίου έχει συχνά παραπληρωµατικό ρόλο στη συνολική σύνθεση. Οι χάρτινες εικόνες αποτυπώνουν παραστάσεις που χαρακτηρίζονται από την ανεξάντλητη παράθεση στοιχείων διατυπωµένων σε µικρογραφική κλίµακα. Πάνω από µακροσκελείς, καλλιγραφικές, επιγραφές αναπτύσσεται ένας ολόκληρος κόσµος, πλαισιωµένος από περίτεχνες κορνίζες. Επιβλητικές µονές και σκήτες παρουσιάζονται µαζί µε το φυσικό τους περιβάλλον, παρεκκλήσια, αρσανάδες, καθώς και ακτές και θάλασσες, όπου αρµενίζουν βάρκες και ιστιοφόρα πλάι σε θαλάσσια κήτη. Ανάµεσα σε βραχώδη συμπλέγµατα, ελικοειδή µονοπάτια, ορµητικούς χειµάρρους, φυτεµένες πλαγιές, οδοιπορούν µικροσκοπικοί προσκυνητές, χωρικοί µε υποζύγια, βοσκοί, και πλήθος µοναχών που ασκούν τις καθηµερινές τους µοναστικές δραστηριότητες, συνυπάρχοντας, µε τον πιο ανεπιτήδευτο τρόπο, µε αγίους, οι οποίοι, ενίοτε, επιτελούν ένα θαύµα. Το κεντρικό τοπιογραφικό θέµα συνήθως περιβάλλεται από εικονίδια µε θρησκευτικές σκηνές, οι οποίες γειτνιάζουν µε µνηµειακές παραστάσεις της Αγίας Τριάδος, του Χριστού, της Θεοτόκου και υποβλητικών ουρανίων λιτανειών.

Οι χάρτινες εικόνες κινητοποιούν τον πιστό θεατή σε µία βαθύτερη προσέγγιση, η οποία ξεπερνά τα όρια της αισθητικής τέρψης. Διότι οι παραστάσεις τους υπαινίσσονται µία πραγµατικότητα που υπερβαίνει την εικαστική της αναπαράσταση, επιτρέποντας, ωστόσο, στον θρησκευόµενο αποδέκτη να συµµετέχει ενεργά. Διότι, για τον πιστό, οι θρησκευτικές αναφορές που συνάγονται είναι περισσότερες από αυτές που απεικονίζονται.

Τυπωµένες σε χάρτινα αντίτυπα και εμποτισµένες µε λαϊκή θρησκευτικότητα, οι φθαρτές χάρτινες εικόνες αναπαράγουν έναν κόσµο άφθαρτο, καθώς υπαινίσσονται έναν κόσµο ουράνιο, όπου, ωστόσο, το θείο συνυπάρχει µε το ανθρώπινο. Μεταδίδουν, δηλαδή, ένα παρήγορο µήνυµα που αγγίζει κάθε θρησκευόµενο. Από αυτή την άποψη, οι χάρτινες εικόνες αποκαλύπτουν µία, συγκινητικά, ανθρώπινη πτυχή της ορθόδοξης εικονογραφίας.

Φανή-Μαρία Τσιγκάκου

--------------------------------------------------------------------------

Α Τόπος και Μνημεία